سخنی در باب نظم آینده جهان/ نشانه های تغییر دیده می شود

به گزارش جیرو مهدی سنایی، دانشیار دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران در یادداشتی برای مجله سیاست نامه به بررسی آینده نظم جهانی پرداخت. در فرازهایی از این یادداشت آمده است: پدیدار شدن نظم تک قطبی در جهان به رهبری آمریکا امری بعید به نظر می رسد؛ افول برتری آمریکا در بخش های سیاسی، نظامی و اقتصادی چندان آشکار است که آمریکا خود با اذعان به ناکامی یک جانبه گرایی برای مقابله با رقبا، به ایتلاف های منطقه ای روی آورده است و سازوکارهای تازه ای را برای مهار نیروهای نامطلوب خود تدارک می بیند که با رویکرد دوران تک قطبی بسیار متفاوت است. افزون بر کاهش قدرت نسبی آمریکا در جهان و پیدایش قدرت های نوظهور در مقیاس منطقه ای و فرامنطقه ای، نباید مشکلات و ناآرامی های درون آمریکا را نیز از نظر دور داشت. آمریکا در سال های اخیر جامعه ای چندپاره بوده و به تعبیر کارشناسان گرفتار قطبیدگی سیاسی شده است که نه تنها بر امور داخلی ایالات متحده اثر منفی خواهد گذاشت، بلکه از توان آمریکا برای رهبری جهان خواهد کاست. افزون بر عوامل مادی عوامل معنایی نیز نه تنها نشانی از بازگشت جهان به دوران تک قطبی تحت رهبری آمریکا به دست نمی دهند بلکه حکایت از کاهش اعتبار ارزش های آمریکایی در عرصه جهانی و پایان رویای آمریکایی می نمایند.

برقراری نظم دوقطبی نیز با توجه به شواهد، محل تردید است. جهان امروز میدان رقابت ایدیولوژی های کلان نیست و عوامل دیگری مانند سیاست های هویتی که می توانند موجب تقسیم بندی کشورها در نظام بین الملل شود نیز پس از جنگ جهانی دوم تاکنون، جز در حادثه 11 سپتامبر و موارد معدود دیگر، چندان در روابط بین الملل نقش آفرینی نکرده اند. جهان امروز که بیشتر با مفاهیمی همچون وابستگی اقتصادی به یکدیگر تعریف می شود، کمتر از گذشته مستعد جناح بندی های کلان است. چین با تجارت خارجی سالیانه بالغ بر شش تریلیون دلار و مبادلات نزدیک به هفتصد پنجاه میلیارد دلاری با آمریکا و هشتصد و پنجاه میلیارد دلاری با اتحادیه اروپا و در حالیکه با این دو طرف صدها میلیارد دلار سرمایه گذاری متقابل دارد در کوتاه مدت آمادگی ورود به تقابل تمام عیار با ایتلاف غربی و همچنین تضعیف نظم بین المللی موجود را ندارد. روسیه نیز که طی دو دهه گذشته جایگاه خویش را در سطح جهانی ارتقا داد و همآوردی با آمریکا در تسلیحات راهبردی را دارد درگیر مسایل ِ پیرامونی خویش شده و روابطش با چین نیز با وجود گسترش هیچگاه سطح اتحاد راهبردی را تجربه ننموده است. جدا از انگیزه های قدرت های بزرگ و توانایی یا ناتوانی آن ها برای رسیدن به جایگاه ابرقدرتی، نباید نقش آمریکا را نیز در مقابله با برآمدن ابرقدرتی دیگر با استفاده از اهرم های گوناگونی مانند مشغول کردن قدرت های بزرگ به مسایل حاکمیتی در مرزهای خود و تحریم های مالی برای کاستن از توان رقیبان نادیده گرفت.

طرفداران نظریه جهان چندقطبی به منافع ناهمگون و گاه متضاد این کشورها با دیده اغماض می نگرند. این در حالیست که هر یک از قدرت های نوظهور امروزی دستورکار متفاوتی را دنبال می کند. نداشتن هدف مشترک و تضاد منافع قدرت های غیرغربی مانند چین و هند سبب می شود تا حرکت جهان از نظم تک قطبی به نظم چندقطبی مسیری هموار نباشد و هر یک در راه تبدیل شدن دیگری به ابرقدرتی سنگ بیاندازد و به آمریکا و غرب نزدیک شوند. بسیاری از بازیگران میانه و خرد نیز در میدان جهانی پرآشوب کنونی به درگیر شدن در نظام چندقطبی که رقابت میان ابرقدرت ها پیچیده تر و سرعت تحولات بیشتر خواهد بود و مقوله امنیت در مقایسه با رشد و توسعه اولویت خواهد یافت و موجب افزایش هزینه های نظامی و کاهش رشد اقتصادی خواهد شد، روی خوش نشان نمی دهند. در مجموع گرچه چندقطبی شدن جهان تا اندازه ای در قالب ظهور قدرت های جدید، چند جانبه گرایی در روندهای بین المللی و منطقه ای و افزایش مراکز قدرت همچنین توجه به تنوع فرهنگی و تمدنی و ضرورت تعامل فی مابین تحقق یافته است، اما شکل گیری آن مبتنی بر پایه های قدرت جهانی و جایگزینی وضعیت فعلی با نظم بین الملل چند قطبی حداقل در کوتاه مدت جای ابهام دارد.

همین ابهام و اشکال در مورد سناریوی جهان پساقطبی نیز مطرح است. به این ترتیب که کم رنگ شدن قطب ها و افزایش ایتلاف های منطقه ای بخشی از مختصات دوره گذار کنونی است و به مرحله تثبیت نرسیده است. شاهد آنکه این وضعیت در طول پنج ساله گذشته با تحولات مختلف در جهت مثبت یا منفی رشد خود حرکت کرده است. علاوه بر این از نظم پیشین برخی ارکان اصلی چون؛ سازمان ملل، قواعد بین الملل و همچنین ایتلاف غربی با وجود ضعف نسبی هنوز گاه به گاه تاثیرگذاری خود را به نمایش می گذارند. اکنون نیز بسیاری از ناظرین با نگرانی در انتظار تحولات انتخابات ریاست جمهوری در اواخر 2024 آمریکا هستند و به این واقعیت توجه می دهند که بازگشت دونالد ترامپ می تواند ایتلاف های جهانی و منطقه ای غربی را از اساس با چالش مواجه نماید.

بازه زمانی سه دهه پس از فروپاشی نظم دو قطبی را می توان از منظرهای گوناگون نگریست، اما اغلب سناریوهای آینده نظم جهانی به این روندها از منظر موازنه قوا و منطبق با پارادایم های گذشته پرداخته اند. این نوشته تحولات دوره گذار را از متظر تغییر در پایه ها و اجزای اصلی شکل دهنده نظم و نظام ببن ااملل می نگرد و این تغییرات را در سه مقیاس خرد (انسان ها در مقام اجزای نظام های بزرگتر)، میانه (درون کشورها و نظام های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی) و کلان (تحولات در نظام بین الملل) بررسی می کند. تحولات دوره گذار نشان از تغییرات بنیادی در هر سه مقیاس دارند و همزمان موجب تقویت نیروهای مرکزگریز برابر نیروهای مرکزگرای ضامن نظم جهانی گذشته می شوند.

برخی تحولات دهه های اخیر که ماهیت تمدنی و اجتماعی دارند، بر تک تک افراد، در مقام اجزای سازنده نظام های اجتماعی اثر گذاشته اند. انباشتگی این اثرات می تواند سبب دگرگونی در نظام های قدرت شود، چرا که بسیاری از این موارد مانند مسایل هویتی و نظام های معنا از عوامل موثر بر سازمان دهی قدرت در جوامع هستند و در روابط بین الملل نیز از دیرباز مناقشه برانگیخته اند. بسیاری از مفاهیم هویتی که پیشتر معنای مشخص و مرزهای روشن داشتند، امروز به عنوان مفاهیمی نسبی، تغییرپذیر، با مرزهایی کمرنگ درنظر گرفته می شوند که فرد با تصمیم خود آن ها را انتخاب می کند و می تواند تغییر دهد، بنابراین مرزهای مفاهیم سنتی هویت رو به کمرنگ شدن گذاشته است. اکنون تحول در هویت های فردی و اجتماعی و ظهور نسل جدیدی از جوانان در جهان که تعلق چندانی به ارزش های فردی و اجتماعی پیشین ندارند تبدیل به معضلی اساسی برای حکمرانی داخلی و جهانی شده است. رویکردهای برابری نژادی و درهم آمیختن نژادها به ویژه در کشورهای مهاجرپذیر از نمونه های دیگر بحران هویت در جهان امروز است. برخی نیز تغییرات هویت در جهان امروز را ناشی از بازاندیشی انسان در عصر هوش مصنوعی درباره چیستی انسان می دانند. همچنین داده های شناختی جدید از گستره خلقت و عظمت کهکشان ها و کوچک بودن انسان و کره خاکی در برابر آنچه حتی در لنز دوربین مخلوق همین انسان می توان مشاهده کرد، موجب بازشناسی آدمی از ادراک و رسالت زیستی خویش شده است.

از سوی دیگر و به شکلی پارادوکسیکال، در حالی که فناوری های صنعتی و اجتماعی طی دهه های اخیر تحول شگرفی در محیط زندگی بشر پدیدآورده و آدمی را از جهت انتطارات و گسترش دانش به موجودی متفاوت تبدیل نموده است، اما مسایل و مشکلات ذهنی، اخلاقی و روانی انسان به عنوان بازیگر اجتماعی و سیاسی امروز تفاوت چندانی حداقل با عصر افلاطون و ارسطو ننموده است. به عبارتی هرچند انسان جهانی نو ساخته است، جهان اندرون خودش تفاوت چندانی با گذشته ننموده و به سختی می توان گفت به سطحی از فضایل اخلاقی و اجتماعی برتر دست یافته است. پیشرفت شتابان فناوری، سرعت زندگی مدرن و حجم داده هایی که آحاد بشر در معرض آن قرار می گیرند، از آستانه تحمل ذهن و جسم انسان فراتر رفته و جدا از فشارهای روانی و جسمی در عصر هوش مصنوعی برخی کارشناسان باور دارند که انسان هنوز ساختارهای اجتماعی، اصول اخلاقی و فلسفی مناسب این عصر را نیافته است. این ناهمخوانی در روند رشد تحولات محیطی و ذهنی انسان خود یکی از پایه های تزلزل حکمرانی ملی و جهانی است و مبدا قابل توجهی برای نگاه به آینده تحولات جهانی می تواند باشد.

تغییرات روابط قدرت درون کشورها طی دوره گذار در مقام مهمترین بازیگران عرصه روابط بین الملل، نیز می تواند زمینه ساز تغییر رفتار دولت ها در روابط بین الملل شود. ضعف نظام های سیاسی و افزایش قطبیدگی سیاسی در جهان از این جمله اند. چندی است کارشناسان از فرسودگی نظام های دموکراتیک در کشورهای غیرغربی و برآمدن حاکمانی در این نظام ها سخن می رانند که انتخابات برای آنان مشروعیت سیاسی داخلی و بین المللی فراهم می کند، در حالی که این رهبران ضمن تداوم حکمرانی بتدریج بر اختیارات خود می افزایند. محیط آشفته و پر از ابهام جهان کنونی نیز منطق لازم را برای تداوم این رویه فراهم می نماید. روند فرسودگی نظام های سیاسی را در غرب نیز می توان سراغ گرفت. در سال های پس از 2010 نارضایتی های ناشی از نابرابری فاحش در توزیع ثروت و افزایش فاصله میان توده ها و نخبگان خود را در روند ضدجهانی شدن آشکار ساخت و راه به افزایش توده گرایی در کشورهای غربی برد. چنین زمینه ای شرایط را برای سیاستمداران توده گرا فراهم کرد و از این رهگذر در نظام های لیبرال دموکراسی نخبه گرا،حاکمان پوپولیست فراوانی به قدرت رسیدند و شکاف و قطبیدگی را تشدید نمودند.

کاربرد شبکه های اجتماعی در امور سیاسی نیز از پدیده های مهم روزگار کنونی است که موجب افزایش وزن افکار عمومی در معادلات سیاسی شده است. شبکه های اجتماعی مانند توییتر فیس بوک و اینستاگرام در امور سیاسی و اقتصادی و ایجاد موج در این عرصه ها نقش پرررنگی یافته اند که پیشتر روزنامه ها و رسانه های اندکی از چنین قدرتی برخوردار نبودند. دولت در دوران گذار کنونی از اقتدار کمتری نسبت به دولت مدرن برخوردار است. چرا که انحصار قدرت را چه در عرصه قدرت سخت (اقتصاد و نیروی نظامی) و چه در حوزه قدرت نرم (مسایل فرهنگی و روایت سازی) از دست داده است. بنابراین دولت ها کمتر از گذشته می توانند قدرت خود را بر همه بازیگران درون کشور اعمال کنند. کاهش اقتدار دولت ها نسبت به گذشته امری همسو با تقویت نیروهای مرکزگریز و به زیان نظم است.

پیدایش شرکت های ثروتمند و سرمایه دارانی که توان مالی آن ها بیش از تولید ناخالص ملی برخی کشور هاست، پدید آمدن رمزارزها که بدون کنترل بانک مرکزی کشورها در در تجارت بین الملل به کار می روند و ورود برخی شرکت های غیردولتی به تامین زیرساخت ها که تاکنون از وظایف انحصاری دولت ها بوده است، نشان می دهد که نقش حکومت ها در اقتصاد کشورها نیز از گزند تغییرات عرصه فناوری دور نمانده است. یکی از نمونه های اخیر اعلام ایلان ماسک برای ارایه اینترنت آزاد با استارلینک به اوکراین جنگ زده و کشورهایی است که دولت هایش اینترنت آزاد را محدود می نماید. ورود شرکت های خصوصی به عرصه فضانوردی برای کاوش در فضا نمونه دیگری از کاهش قدرت انحصاری حکومت ها است. مورد دیگر در کاهش نقش انحصاری حکومت ها، برآمدن پیمانکاران خصوصی نظامی است. مدتی است که دولت ها در مسایل امنیتی و نظامی از نیروهای مزدور استفاده می کنند. صرف نظر از تغییراتی که گسترش کاربرد پیمانکاران نظامی در قرارداد اجتماعی هر جامعه و وظایف شهروندان برابر حکومت ها و کشورشان به همراه خواهد آورد، این پدیده تعریف مشهور ماکس وبر از دولت مدرن، در مقام تنها نهادی در جامعه که در به کاربرد بردن زور و قوه قهریه مجاز است، را خدشه دار خواهد شد.

روایت سازی از حوادث نیز از جمله مواردی است که پیش از دوره رسانه های اجتماعی عموما متناسب با خواست نظام های قدرت همچون مراکز دینی یا نهادهای حکومتی و جریان نخبگان وابسته به آنان انجام می گرفت. در سال های اخیر اما مفهوم رسانه تحول و گسترش یافته و فضای مجازی امکان ساده ای برای آحاد و افراد مختلف برای مشارکت در روند روایت سازی از حوادث جهان و رقابت با دستگاه های تبلیغاتی بزرگ جهانی فراهم نموده است. اکنون با پیشرفت های فنی، تولید محتوا از هر نوع آن (نوشتاری، صوتی یا ساختن فیلم و عکس) بسیار ساده شده و هر کسی مستقل از نهادها و مراجع رسمی و حکومتی می تواند محتوای مورد نظر خود را تولید کند که منجر به تولید روایت های متکثر و گوناگون می شود که هر یک می تواند رقیبی در برابر روایت غالب باشد. حوادث سال های اخیر از جمله بحران های خاورمیانه، همه گیری کرونا و بویژه جنگ اوکراین و جنگ غزه نشان داد که امروز جوامع منتظر روایت سازی دولت ها و حتی غول های رسانه ای نمی مانند و این واقعیت را بازنمود که روایت و ادراک تنها یک پدیده بازتاب دهنده نیست و بیش از آنچه در تصور دانشمندان رویکرد سازه انگاری می گنجید، تبدیل به بخشی از روندها و رکنی اساسی از مولفه های قدرت گردیده است.

در بعد بین الملل (کلان) نیز نشانه های تغییر دیده می شود. نظریه افول آمریکا اکنون به حوزه های اقتصاد سیاسی، اقتصاد بین الملل نیز راه یافته است و برآمدن قدرت های نوظهور اقتصادی و ژیوپلتیک در دهه گذشته از دلایل مهم تغییر در معادلات جهانی است. بریکس و سازمان همکاری شانگهای طی سال های اخیر تبدیل به دو نماد اصلی درخواست برای چندجانبه گرایی بین المللی شده اند. تجدیدنظرخواهی در نظم جهانی تنها محدود به حوزه سیاست بین الملل نیست و جستجوی راههای تازه برای خروج از سلطه دلار از سوی کشورهای گوناگون آغاز شده است. تسلیحاتی شدن دلار به عنوان ابزار رهگیری مبادلات اقتصاد بین الملل و امکان اعمال تحریم ها باعث شده تا کشورهای تحت تحریم مانند ایران، ونزویلا و روسیه و برخی اقتصادهای طرف تبادل با این کشورها در پی یافتن راه های تازه برای داد و ستد فرامرزی، بدون واسطه دلار و گسترش روش سوآپ در مبادلات اقتصادی هستند.

امروز نقش نهادها و سازمان های بین المللی پاسدار نظم جهانی لیبرال مانند بانک جهانی، صندوق بین المللی پول مسیول گسترش نظم لیبرال در جهان، کمتر از گذشته شده است. در سال های گذشته نمونه های بسیاری از ناکارآمدی یا تضعیف نهادهای بین المللی در حوزه های گوناگون دیده شده است که برای نمونه می توان به ناکامی های قطعنامه های شورای امنیت درباره بحران های غرب آسیا، ناکارآمدی نهادهای بین المللی برای حل سریع بحران کرونا و همچنین بی عملی این نهادها در برابر کشتار وسیع مردم فلسطین در غزه اشاره کرد. سردمداران نظم جهانی و حقوق بین الملل نیز در سال های گذشته التزام چندانی به پیروی از قواعد نظم لیبرال نشان ندادند و برای حفظ قدرت خود اصل حق حاکمیت دولت ها را زیر پا گذاشتند (مانند حمله به عراق و لیبی)، یا قواعد نظم لیبرال را با سیاست های حمایت گرایانه کنار گذاشتند. تضعیف سازمان ها و نهادهای بین الملل در قالب رویکردی سیستمانیک در دوره ریاست جمهوری ترامپ دنبال شد و آمریکا از توافق های منطقه ای مانند توافق تجارت کشورهای اقیانوس آرام، توافق هسته ای ایران، توافق تغییرات آب و هوایی پاریس، یونسکو و شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد کنار کشید.

اهمیت دوباره ژیوپلتیک در مسایل بین المللی سبب شده تا برای کشورها مسیله امنیت و حفظ منافع ملی بیش از پیروی از حقوق بین الملل ضرورت پیدا کند. در دوران گذار کشورهای غیرغربی خود را کمتر از گذشته ملزم به رعایت برخی قواعد حقوق بین الملل، که آن ها را مغایر با ارزش های فرهنگی خود می دانند، می بینند. از شواهد کمرنگ شدن حقوق بین الملل، کمتر شدن قراردادهای رسمی میان کشورهای گوناگون است. امروز کشورها بیشتر تمایل به توافق های غیررسمی دارند که به بازیگران غیردولتی مجال نقش آفرینی بیشتر می دهد و امکان تصمیم گیری دموکراتیک را فراهم می کند تا در صورت تغییر دولت ها، راحت تر بتوانند سیاست ها را تغییر دهند.

اثرگذاری بازیگران غیردولتی در روابط بین المللی تنها محدود به کمپانی های بزرگ اقتصادی و صنعتی و شرکت های پیشروی فناوری دیجیتال نیست، بلکه گروه های سیاسی را نیز باید در شمار بازیگران اثرگذار در معادلات روابط بین الملل دانست. القاعده در آغاز سده بیست و یکم میلادی و به دنبال آن گروه موسوم به دولت اسلامی ( داعش) از نمونه های اثرگذاری بازیگران غیردولتی غیر اقتصادی بر نظم جهانی بود. گروه فلسطینی حماس در جنگ اخیر غزه نشان داد که یک بازیگر غیردولتی نه چندان بزرگ می تواند به لحاظ نظامی و اطلاعاتی حکومت ها را به چالش بکشد و افکار عمومی را در جهان با خود همراه سازد. چنین مواردی بازیگران عرصه روابط بین الملل را گوناگون تر و فراوان تر و توزیع قدرت را نیز پراکنده تر خواهد ساخت.

به این ترتیب واقعیتی که جهان امروز با آن مواجه است تنها نبود یک نظم پایدار پس از زوال نظام دوقطبی نیست بلکه علاوه بر آن محیط ملی و بین المللی و آگاهی و انتظارات واحد شکل دهنده اینها یعنی نوع انسان دچار تغییرات بنیادین شده اند و سخن از هرگونه نظمی تنها با لحاظ این دگرگونی ها واقعبینانه است. از سوی دیگر پیشبینی های درباره آینده نظم جهانی بر این فرض استوار هستند که روابط کشورها در عرصه جهانی، پیوسته به قالب یک نظم درمی آید و در هر دوره ای نظم خاصی بر جهان حاکم خواهد بود. به این معنا که نیروهای گوناگون به رغم تضاد و ناهماهنگی، سرانجام زمینه پیدایش نوعی نظم کلان را در روابط بین الملل رقم خواهند زد و همواره از دل گوناگونی و چنددستگی نیروها در میدان جهانی، نظمی به فراخور هر دوره پدیدار خواهد شد. اما این فرض نیاز به بررسی عمیق ترو مداقه بیشتر در چیستی مفهوم نظم جهانی و زمینه های پیدایش آن دارد. با مطالعه تاریخ روابط بین الملل درمی یابیم که نظم های جهانی معمولا با بروز تهدیدهای فراگیر، پس از تحولات دامنه دار، یا جنگ های بزرگ پیدا شده اند که پس از پایان جنگ سرد تا امروز هیچ یک از این موارد پیش نیامده است. امروز نظم جهانی گذشته که بر پایه توافق های پس از جنگ جهانی دوم شکل گرفته، دچار خلل شده اما نابود نشده است تا از خاکستر آن نظم نوینی بنا شود. تحولات چند سال اخیر نشانه هایی از همبستگی بیشتر در واکنش به تهدیدهای مشترک را در خود دارند اما این تهدیدها چنان گسترده و جهانگیر نیستند که بتوانند در مقیاس فرامنطقه ای انگیزه بخش بسیاری از کشورهای جهان برای پیوستن به چنین ایتلاف هایی شوند.

تمام مختصاتی که برای دوران گذار برشمرده شد منجر به افزایش شمار و توان نیروهای مرکزگریز می شوند. ادامه روند این تغییرات سبب کاهش توان نیروهای مرکزگرا در برقراری نظم پیشین خواهد شد و از آنجا که بررسی سناریوهای آینده نظم جهانی نشانه هایی از پیدایش نظم نوینی به دست نمی دهد که بتواند نیرویی در راستای برقراری نظم و مهار نیروهای مرکزگریز باشد، به نظر می رسد ادامه روند دوره گذار حتمی است و به بروز آشفتگی بیشتر در امور جهانی می انجامد.

بصورت همزمان باید توجه داشت که سلاح های کشتار جمعی، سلاح های بیولوژیک و بسیاری از امکانات سایبری ارتش های امروز، توانایی ویرانگری به مراتب بیشتری از سلاح های قرن بیستم دارند. اگر تنش های دوره آشفتگی مدیریت نشود، دوره گذار می تواند فرجامی فاجعه بار داشته باشد. نکته حایز اهمیت دیگر این است که با وجود تحولات شگرف پدید آمده در حوزه فناوری و شبکه عظیم ارتباطات جهانی ، روحیات و اخلاق نوع بشر در حوزه جامعه سیاسی تغییراتی همپای آن نیافته است و هنوز منازعات خرد میان بازیگران سیاسی و بین المللی به راحتی به مناقشات کلان ختم می شود. پیشنهاد این مقاله این است به جای تکیه بر نوع نظم آینده که شواهد قطعی در مورد نوع آن وجود ندارد، توجه اساسی به دوره گذار معطوف و با مفروض گرفتن تداوم آن تا زمانی غیرقابل پیش بینی، پیکان اندیشه ها و پژوهش ها پیشبردن گفتمان مدیریت دوره گذار و راه حل های مرتبط با آن را نشانه گیری نمایند.

311311