وکیل و داوری : مسیری کارآمد برای حل اختلافات

در دنیای پرتلاطم امروزی اختلافات حقوقی به عنوان بخشی اجتناب ناپذیر از روابط انسانی و تجاری همواره مطرح بوده اند. نظام های حقوقی در سراسر جهان سازوکارهای گوناگونی را برای حل و فصل این اختلافات پیش بینی کرده اند که دادگاه ها به عنوان مرجع اصلی رسیدگی به دعاوی نقش محوری را ایفا می کنند. با این حال رشد روزافزون تعاملات بین المللی پیچیدگی روابط تجاری و افزایش حجم پرونده های قضایی ضرورت بهره گیری از روش های جایگزین حل اختلاف (ADR) را بیش از پیش آشکار ساخته است. داوری به عنوان یکی از مهم ترین و کارآمدترین این روش ها جایگاه ویژه ای در نظام حقوقی مدرن به خود اختصاص داده است.

داوری چیست؟ تعاریف و مفاهیم اساسی

داوری فرآیندی است که در آن طرفین یک اختلاف به جای مراجعه به دادگاه حل و فصل دعوای خود را به شخص یا اشخاص ثالثی به نام داور یا هیئت داوری واگذار می کنند. مبنای داوری موافقت نامه داوری است که توافق طرفین را برای ارجاع اختلافات احتمالی یا موجود به داوری مشخص می سازد. مطابق قانون آیین دادرسی مدنی ایران داوری به عنوان یک روش رسمی و قانونی حل اختلاف به رسمیت شناخته شده و قواعد و مقررات مربوط به آن تعیین گردیده است.

در داوری طرفین اختلاف از مزایای متعددی نسبت به دادرسی در دادگاه برخوردار می شوند. از جمله این مزایا می توان به موارد زیر اشاره کرد :

• سرعت و سهولت : فرآیند داوری معمولاً سریع تر و ساده تر از دادرسی های طولانی دادگاهی است.
• تخصص داور : طرفین می توانند داور یا داورانی را انتخاب کنند که در موضوع اختلاف تخصص و دانش کافی داشته باشند.
• محرمانه بودن : رسیدگی داوری اغلب به صورت محرمانه انجام می شود و اطلاعات مربوط به اختلاف به صورت عمومی منتشر نمی گردد.
• انعطاف پذیری : طرفین در تعیین قواعد و رویه های داوری انعطاف پذیری بیشتری نسبت به دادرسی دادگاهی دارند.
• هزینه کمتر : در بسیاری از موارد هزینه های داوری نسبت به هزینه های دادرسی دادگاهی به ویژه در دعاوی پیچیده و بین المللی کمتر است.

نقش وکیل در فرآیند داوری

وکیل به عنوان متخصص حقوقی نقشی حیاتی و چند وجهی در فرآیند داوری ایفا می کند. حضور وکیل در داوری به طرفین اختلاف کمک می کند تا از حقوق قانونی خود به طور کامل آگاه شده و به بهترین نحو از آن ها دفاع نمایند. نقش وکیل در داوری را می توان در مراحل مختلف این فرآیند به شرح زیر بررسی نمود :

• مرحله قبل از داوری :
• مشاوره حقوقی : وکیل در ابتدا به طرفین اختلاف مشاوره حقوقی ارائه می دهد و مزایا و معایب داوری نسبت به دادرسی دادگاهی را برای آن ها تشریح می کند.
• تنظیم موافقت نامه داوری : وکیل در تنظیم و بررسی موافقت نامه داوری نقش کلیدی دارد. یک موافقت نامه داوری دقیق و جامع از بروز اختلافات بعدی در خصوص فرآیند داوری جلوگیری می کند. توصیه می شود که در تنظیم موافقت نامه داوری به مواردی مانند تعیین قانون حاکم بر داوری زبان داوری محل داوری و نحوه انتخاب داور یا داوران توجه ویژه شود.
• ارزیابی ریسک و فرصت ها : وکیل با بررسی دقیق موضوع اختلاف و مستندات مربوطه ریسک ها و فرصت های موجود در فرآیند داوری را برای موکل خود ارزیابی می کند و استراتژی مناسبی را برای پیشبرد دعوا طراحی می نماید.
• مرحله رسیدگی داوری :
• تهیه و تنظیم لوایح و دفاعیات : وکیل با تسلط بر قوانین و مقررات داوری لوایح و دفاعیات مستدل و قانونی را به داور یا هیئت داوری ارائه می دهد.
• حضور در جلسات داوری : وکیل در جلسات داوری به نمایندگی از موکل خود حضور یافته و از حقوق و منافع او دفاع می کند. وکیل با ارائه استدلال های حقوقی قوی و مستند سعی در متقاعد نمودن داور یا هیئت داوری به حقانیت موکل خود دارد.
• ارائه ادله و مستندات : وکیل با جمع آوری و ارائه ادله و مستندات لازم از جمله شهادت شهود مدارک کتبی و نظریه های کارشناسی به اثبات ادعاهای موکل خود کمک می کند.
• اعتراض به تصمیمات داوری : در صورتی که در جریان رسیدگی داوری تصمیمات غیرقانونی یا مغایر با موافقت نامه داوری اتخاذ شود وکیل می تواند به این تصمیمات اعتراض نموده و از حقوق موکل خود دفاع نماید.
• مرحله پس از صدور رای داوری :
• بررسی رای داوری : وکیل پس از صدور رای داوری آن را به دقت بررسی نموده و انطباق آن با قوانین و مقررات داوری و موافقت نامه داوری را ارزیابی می کند.
• درخواست ابطال رای داوری : در صورتی که رای داوری واجد شرایط ابطال باشد وکیل می تواند به نمایندگی از موکل خود دادخواست ابطال رای داوری را به دادگاه صالح تقدیم نماید. مطابق ماده ۴۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی ایران موارد ابطال رای داوری به طور مشخص احصاء شده است که شامل مواردی مانند عدم رعایت موافقت نامه داوری عدم صلاحیت داور عدم رعایت اصول دادرسی منصفانه و مخالفت رای با نظم عمومی و اخلاق حسنه می باشد.
• اجرای رای داوری : در صورتی که رای داوری قطعی و لازم الاجرا باشد وکیل اقدامات لازم را برای اجرای رای داوری از طریق مراجع قانونی ذی صلاح انجام می دهد. ضمانت اجرایی رای داوری همانند آرای دادگاه ها بوده و مراجع قضایی مکلف به اجرای آن می باشند.

انواع داوری در حقوق ایران

نظام حقوقی ایران انواع مختلفی از داوری را به رسمیت شناخته است که از جمله مهم ترین آن ها می توان به موارد زیر اشاره نمود :

• داوری داخلی : داوری داخلی به اختلافاتی اطلاق می شود که طرفین آن و موضوع اختلاف هر دو منشاء داخلی داشته باشند و تابع قوانین ایران باشند.
• داوری بین المللی : داوری بین المللی به اختلافاتی اطلاق می شود که حداقل یکی از طرفین آن تبعه کشور دیگری باشد یا موضوع اختلاف مرتبط با تجارت بین المللی باشد. داوری بین المللی در ایران تابع قانون داوری تجاری بین المللی مصوب ۱۳۷۶ می باشد که با الهام از قانون نمونه آنسیترال در خصوص داوری تجاری بین المللی تدوین شده است.
• داوری سازمانی (موسسه ای) : داوری سازمانی داوری است که تحت نظارت و قواعد یک سازمان یا موسسه داوری معتبر انجام می شود. در ایران مرکز داوری اتاق بازرگانی صنایع معادن و کشاورزی ایران به عنوان مهم ترین و معتبرترین مرکز داوری سازمانی شناخته می شود. این مرکز با ارائه قواعد داوری مدون و خدمات تخصصی داوری به حل و فصل اختلافات تجاری داخلی و بین المللی کمک می نماید.
• داوری موردی (ad hoc) : داوری موردی داوری است که خارج از چارچوب یک سازمان داوری و بر اساس توافق طرفین و قواعدی که خود تعیین می کنند انجام می شود. در داوری موردی طرفین مسئولیت بیشتری در خصوص تعیین داور قواعد داوری و مدیریت فرآیند داوری بر عهده دارند.

مراحل داوری و نکات کلیدی

فرآیند داوری معمولاً شامل مراحل زیر است :

1. آغاز داوری : فرآیند داوری با ارسال درخواست داوری از سوی یکی از طرفین اختلاف به طرف دیگر و داور یا سازمان داوری (در صورت وجود) آغاز می شود. درخواست داوری باید حاوی اطلاعاتی مانند مشخصات طرفین موضوع اختلاف موافقت نامه داوری و پیشنهاد در خصوص انتخاب داور یا داوران باشد.
2. تشکیل هیئت داوری : هیئت داوری می تواند متشکل از یک داور منفرد یا سه داور باشد. نحوه انتخاب داور یا داوران در موافقت نامه داوری تعیین می گردد. در صورت عدم توافق طرفین در خصوص انتخاب داور مرجع قضایی صالح (دادگاه) اقدام به تعیین داور می نماید.
3. تبادل لوایح : پس از تشکیل هیئت داوری طرفین به تبادل لوایح و دفاعیات خود می پردازند. در این مرحله هر یک از طرفین ادعاها و مستندات خود را به هیئت داوری ارائه می دهند.
4. جلسات استماع : هیئت داوری جلساتی را برای استماع اظهارات طرفین شهادت شهود و بررسی ادله و مستندات برگزار می کند. بهتر است طرفین با آمادگی کامل و با حضور وکیل در این جلسات شرکت نمایند.
5. صدور رای داوری : پس از اتمام رسیدگی هیئت داوری با بررسی ادله و مستندات ارائه شده رای داوری را صادر می کند. رای داوری باید مستدل و مستند به قوانین و مقررات مربوطه باشد.
6. اجرای رای داوری : رای داوری پس از صدور برای طرفین لازم الاجرا است و در صورت امتناع یکی از طرفین از اجرای رای طرف دیگر می تواند از طریق مراجع قضایی درخواست اجرای رای داوری را بنماید.

نکات کلیدی در فرآیند داوری :

• انتخاب داور متخصص و بی طرف : انتخاب داور یا داوران متخصص و بی طرف از اهمیت بسزایی در تضمین دادرسی عادلانه و صدور رای منصفانه برخوردار است. توصیه می شود طرفین در انتخاب داور یا داوران دقت و وسواس لازم را به خرج دهند و از انتخاب افرادی که با آن ها رابطه نزدیک یا منافع مشترک دارند خودداری نمایند.
• تنظیم موافقت نامه داوری دقیق و جامع : همانطور که پیش تر اشاره شد موافقت نامه داوری شالوده و اساس فرآیند داوری را تشکیل می دهد. تنظیم یک موافقت نامه داوری دقیق و جامع که تمامی جوانب مهم داوری را پیش بینی نماید از بروز اختلافات احتمالی در آینده جلوگیری می کند.
• حضور وکیل متخصص در داوری : حضور وکیل متخصص در داوری به طرفین اختلاف کمک می کند تا از حقوق قانونی خود به طور کامل آگاه شده و به بهترین نحو از آن ها دفاع نمایند. وکیل متخصص با تسلط بر قوانین و مقررات داوری و رویه های مربوطه می تواند راهنمای موثری برای موکل خود در طول فرآیند داوری باشد.

ابطال رای داوری و موارد آن

رای داوری به عنوان تصمیمی قاطع در خصوص اختلاف از اعتبار و لازم الاجرا بودن برخوردار است. با این حال در مواردی خاص قانون آیین دادرسی مدنی امکان ابطال رای داوری را پیش بینی نموده است. موارد ابطال رای داوری حصری بوده و صرفاً در شرایط مشخصی قابل اعمال می باشند. ماده ۴۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی موارد ابطال رای داوری را به شرح زیر تعیین نموده است :

1. موافقت نامه داوری وجود نداشته باشد یا باطل بوده یا مدت آن منقضی شده باشد.
2. طرفین داوری فاقد اهلیت قانونی باشند.
3. رای داوری خارج از موضوع موافقت نامه داوری صادر شده باشد.
4. رای داوری پس از انقضای مدت داوری صادر شده باشد.
5. داور یا داوران فاقد صلاحیت قانونی برای داوری باشند.
6. رای داوری مخالف با قوانین موجد حق (قوانین آمره) باشد.
7. رای داوری به نحو صحیح به طرفین ابلاغ نشده باشد.
8. در فرآیند داوری اصول دادرسی منصفانه رعایت نشده باشد.

لازم به ذکر است که دادخواست ابطال رای داوری باید ظرف مدت ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ رای داوری به دادگاه صالح تقدیم شود. دادگاه در رسیدگی به دادخواست ابطال رای داوری صرفاً به بررسی موارد مذکور در ماده ۴۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی می پردازد و وارد ماهیت اختلاف نمی شود. در صورت احراز هر یک از موارد ابطال دادگاه رای داوری را ابطال نموده و رسیدگی به اصل دعوا را به دادگاه صالح ارجاع می دهد.

اجرای رای داوری و ضمانت اجرا

رای داوری پس از صدور برای طرفین لازم الاجرا است و همانند آرای دادگاه ها ضمانت اجرایی دارد. در صورتی که محکوم علیه از اجرای رای داوری امتناع نماید محکوم له می تواند با مراجعه به دادگاه صالح درخواست اجرای رای داوری را بنماید.

ماده ۴۹۳ قانون آیین دادرسی مدنی در این خصوص مقرر می دارد : “در صورتی که محکوم علیه از اجرای رای داوری امتناع نماید محکوم له می تواند با تقدیم دادخواست به دادگاه صالح تقاضای صدور اجرائیه نماید. دادگاه پس از بررسی رای داوری و احراز صحت آن دستور اجرای رای را صادر خواهد نمود.”

پس از صدور اجرائیه توسط دادگاه رای داوری از طریق اجرای احکام دادگاه به اجرا در می آید و محکوم علیه ملزم به انجام تعهدات مندرج در رای داوری خواهد بود. در صورت استنکاف محکوم علیه از اجرای رای اقدامات قانونی برای الزام وی به اجرا از جمله توقیف اموال و بازداشت قابل اعمال خواهد بود.

مشاوره حقوقی وکیل در داوری

با توجه به پیچیدگی های فرآیند داوری و اهمیت رعایت دقیق قوانین و مقررات مربوطه توصیه می شود که طرفین اختلاف در تمامی مراحل داوری از مشاوره حقوقی وکیل متخصص در داوری بهره مند شوند. وکیل متخصص با دانش و تجربه خود در زمینه داوری می تواند به طرفین اختلاف در موارد زیر کمک نماید :

• ارائه مشاوره در خصوص انتخاب روش مناسب حل اختلاف : وکیل با بررسی شرایط و ویژگی های اختلاف به طرفین در انتخاب روش مناسب حل اختلاف اعم از داوری یا دادرسی دادگاهی مشاوره می دهد.
• تنظیم و بررسی موافقت نامه داوری : وکیل در تنظیم یک موافقت نامه داوری دقیق و جامع که منافع موکل خود را به بهترین نحو تامین نماید نقش اساسی ایفا می کند.
• نمایندگی و دفاع از حقوق موکل در فرآیند داوری : وکیل به نمایندگی از موکل خود در جلسات داوری حضور یافته و با ارائه لوایح و دفاعیات مستدل و قانونی از حقوق و منافع او دفاع می نماید.
• پیگیری اجرای رای داوری : وکیل پس از صدور رای داوری اقدامات لازم را برای اجرای رای و وصول حقوق موکل خود انجام می دهد.

نتیجه گیری

داوری به عنوان یک روش کارآمد و موثر برای حل اختلافات به ویژه در دعاوی تجاری روز به روز جایگاه مهم تری در نظام حقوقی پیدا می کند. مزایای داوری از جمله سرعت تخصص محرمانگی و انعطاف پذیری آن را به گزینه ای جذاب برای طرفین اختلافات تبدیل نموده است. با این حال فرآیند داوری نیازمند آشنایی با قوانین و مقررات مربوطه و رویه های خاص خود می باشد. بهره مندی از خدمات وکیل متخصص در داوری می تواند به طرفین اختلاف کمک کند تا از حقوق قانونی خود به طور کامل آگاه شده و فرآیند داوری را به بهترین نحو مدیریت نمایند.

پرسش و پاسخ متداول

۱. هزینه داوری چگونه تعیین می شود؟

هزینه داوری معمولاً بر اساس مبلغ خواسته و تعرفه های داوری که توسط سازمان های داوری یا توافق طرفین تعیین می شود محاسبه می گردد. در داوری های موردی طرفین می توانند در مورد نحوه تعیین و پرداخت هزینه های داوری با یکدیگر توافق نمایند.

۲. آیا رای داوری قابل تجدیدنظر است؟

خیر رای داوری قطعی و غیرقابل تجدیدنظر است. با این حال همانطور که پیش تر اشاره شد در موارد محدودی که در ماده ۴۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی احصاء شده است امکان ابطال رای داوری از طریق دادگاه صالح وجود دارد.

۳. چه زمانی داوری روش مناسبی برای حل اختلاف نیست؟

داوری ممکن است در مواردی که اختلاف جنبه عمومی یا نظم عمومی داشته باشد روش مناسبی نباشد. همچنین در اختلافات کیفری یا دعاوی مربوط به حقوق غیرقابل انتقال داوری معمولاً مجاز نیست. در این موارد دادرسی دادگاهی ممکن است گزینه مناسب تری باشد.

توصیه نهایی

با توجه به پیچیدگی های حقوقی و رویه های مربوط به داوری توصیه اکید می شود که در صورت مواجهه با اختلافاتی که قصد دارید از طریق داوری حل و فصل نمایید حتماً با وکیل متخصص در زمینه داوری مشورت نموده و از راهنمایی و مشاوره ایشان بهره مند شوید. همچنین در صورت نیاز به اطلاعات بیشتر در خصوص فرآیند داوری و قوانین مربوطه می توانید به مراجع قانونی ذی صلاح و مراکز داوری معتبر مراجعه نمایید.