تولید علم نیابتی در دانشگاه

در یک پژوهش بررسی شد؛

از نظر این پژوهش به طور کلی می توان زمینه های مفروض بر فساد و گسترش امر غیر اخلاقی در دانشگاه را در سه سطح فرد، ساختار ها و فرایند ها تحلیل کرد.

به گزارش خبرنگار گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری جیرو، یکی از ابعاد مساله اخلاق در جامعه ایرانی که به ویژه در سال های اخیر مورد پرسش و بررسی علمی جامعه شناسان بوده است، مساله اخلاقِ علم است. به طور کلی می توان زمینه های مفروض بر فساد و گسترش امر غیر اخلاقی در دانشگاه را در سه سطح فرد، ساختارها و فرایندها تحلیل کرد.

محمدرضا پویافر (دکتری جامعه شناسی فرهنگی) در مقاله ای با عنوان «بررسی تولید علم نیابتی در دانشگاه» بر دو سطح ساختارها و فرایندها، متمرکز می شود.

پیش از ورود به بحث پویافر لازم است اشاره ای داشته باشیم بر نقد برخی از پژوهشگران بر مفهوم «تولید علم»، از نظر منتقدان «تولید علم واژه و مفهومی است که ما ایرانیان و فارسی زبان ابداع کرده ایم و برای آن واژه ی معادل انگلیسی science production را ساخته ایم.»

از نظر این منتقدان، «ترکیب تولید علم با ماهیت علم مدرن سازگار نیست. آن ها علم مدرن را فرایندی می دانند که در جریان آن دانش و معرفت تولید می شود. به همین دلیل «تولید علم» را ترکیبی بی معنی می دانند؛ در واقع آن ها معتقدند استفاده از این ترکیب مثل این است که ما در ایران از «تولید صنعت» صحبت کنیم. بله ما محصولات صنعتی تولید می کنیم، اما ترکیبی به اسم تولید «صنعت» نداریم!»

به واسطه اینکه در عنوان مقاله پویافر از این ترکیب استفاده شده است لازم دیدم نظرات منتقدان درباره آن را نیز در مقدمه بحث اضافه کنم. در ادامه خوانشی اجمالی خواهیم داشت از مقاله بررسی تولید علم نیابتی در دانشگاه.

* کالایی شدن علم و دانش

از نظر پویافر با توسعه کمِّی آموزش عالی و افزایش ظرفیت پذیرش دانشجو در دانشگاه ها که طی دو دهه اخیر روندی غیر منطقی و بدون توجه به نیاز جامعه و بازاربه خود گرفته، تعداد اعضای هیات علمی در دانشگاه ها نیز به طور افزایش زیادی یافته است. با افزایش پذیرش دانشجو، اولاً به طور طبیعی تعداد زیادی از داوطلبانی که فاقد صلاحیت های لازم برای تحصیل در مقاطع مختلف تحصیلی- از جمله مقاطع تحصیلات تکمیلی- بودند، وارد دانشگاه شدند.

در نتیجه ایجاد چنین تقاضای دوگانه ای از دو گروه اساتید و دانشجویان، به طور طبیعی عرضه محصول مورد نیاز در بازار – صرف نظر از مکانیزم تولید آن- نیز رخ خواهد داد؛ عرضه ای که می توان آن را «علم نیابتی» نامید

پویافر ادامه می دهد که با این روند، از یک سو دانشجویانی که انگیزه، توانایی و دانش، فرصت یا به طور کلی تمایل به فعالیت های آموزشی و پژوهشی را در چارچوب های تعیین شده و بر اساس اصول و موازین اخلاقی ندارند، عملاً به تقلب و خرید پروژه ها، پایان نامه ها و مقالات آماده روی آوردند که به نوبه خود بازار موجود در این حوزه را تقویت و بازتولید کرده است.

وی اضافه می کند که این در حالی است که تعداد بسیار زیادی از مدیران در دستگاه های حاکمیتی و دولتی کشور آنهایی هستند که در حین اشتغال به کار تمام وقت و پر فشار خود، موفق به کسب مدارج دانشگاهی حتی تا سطوح کارشناسی ارشد و دکتری شده اند؛ واقعیتی که خود، گواه تجربی برای مفروض اصلی این پژوهش مبنی بر این است که این بخش از دانش آموختگان عملاً فاقد توانایی های لازم برای تولید دانش علمی- حتی در سطح پایان نامه خود هستند.

از نظر این پژوهشگر در نتیجه این موضوع، این نفرات عملاً امکان به عهده گرفتن نقش و وظیفه علمی خود به عنوان دانشجو را در دانشگاه ندارند و به واسپاری آن به دیگران- حتی کارمندان زیر مجموعه خود- روی می آورند.

از سوی دیگر، برخی از اعضای هیات علمی نیز که به دلیل انبساط ناگهانی فضاهای آموزشی، بدون داشتن صلاحیت های علمی لازم وارد کادر علمی دانشگاه ها شده اند، علاوه بر انگیزش های شخصی، به لحاظ ساختاری نیز به تولید هرچه بیشتر آثار، تالیفات و مقالات علمی ترغیب می شوند.

* چشم انداز علمی ایران

پویافر در ادامه می نویسد: چشم انداز ایرانِ 1404 که در آن جایگاه کشور ویژه در عرصه علم و فناوری، «رتبه نخست منطقه جنوب غرب آسیا» تعیین شده، این الزام ساختاری را برای تمامی دستگاه های اجرایی که هنوز از ساز و کار مناسب برای تولید علمی کاربردی و موثر در توسعه مرزهای دانش برخوردار نیستند، ایجاد کرده تا حداقل با بالابردن شاخصهای آماری تولید علم، این طور نشان دهنده که رشد و توسعه دانش علمی در ایران به سوی دستیابی به چشم انداز ترسیم شده در حال ارتقاست.

در چنین وضعیتی، انواع آیین نامه ها، دستورالعمل ها و رویه های تشویقی و تنبیهی برای تحریک اعضای هیات علمی به تولید مقالات، انجام پژوهش ها و تالیف و ترجمه کتاب های مختلف وضع و اجرایی می شوند.

* فرایند عرضه و تقاضا در میدان علمی کشور

از نظر پویافر آنچه به عنوان فساد و رفتارهای غیر اخلاقی در حوزه علم و فن آوری در دانشگاه مشاهده می شود، بر اساس استدلال بالا، بیش از آنکه وجهی فردی، فارغ از ساختارها تعریف شود، یک فرایند مستمر است که در جریان مداوم «انتظار بهترین بودن» برای ایران، به واقعیت اجتماعی انکارناپذیر خواهد شد. بر این اساس، پایان نامه نویسی، مقاله نویسی، کتاب و پروژه و ترجمه نیابتی همگی بیش از آنکه عملِ ناگزیرِ مجموعه ای از دانش آموختگان دانشگاهیِ جامانده از بازارِ کارِ مناسب برای تامین معیشت باشد، یک روند چارچوب بازاری در فرایند عرضه و تقاضا است.

به بیان دیگر، آنچه به عنوان «تقاضای» خرید مقاله، پایان نامه، کتاب و پروژه از جامعه دانشگاهی (چه عضو هیات علمی و چه دانشجو) ارایه می شود، به طور طبیعی با «عرضه» ی محصول مواجه خواهد شد.

در نهایت بر اساس دو بخش استدلال بالا در این مقاله چنین نتیجه می شود که رویه های توسعه کمّی غیر منطقی آموزش عالی در ایران، منجر به تولید یا بازتولید ساختارهای فسادزا در نهاد علم در ایران شده است. این توسعه کمّی از یک سو منجر به دانشجوشدن تعداد زیادی از دانشجویانِ ناتوان مند شده که به دلایل مختلف ایفای بخش مهمی از نقش پژوهشی خود به عنوان دانشجو را به دیگران می سپارند.

در این مقاله چنین نتیجه می شود که رویه های توسعه کمّی غیر منطقی آموزش عالی در ایران، منجر به تولید یا بازتولید ساختارهای فسادزا در نهاد علم در ایران شده است

از سوی دیگر، چنین رویه ای موجب ورود گروه مهمی از افراد فاقد صلاحیت، یا ایجاد رویه های غیر شایسته سالار برای ورود افراد متقاضی به کادر هیات علمی دانشگاه ها شده است. این گروه نیز بنابر دلایل گوناگون اعم از انگیزه کسب منافع مالی بیشتر تا فشار دستورالعمل های موجود برای افزایش آمار تولید علمی -در حالی که توانایی علمی آن را نداشتند- متقاضی خرید مقالات و تالیف و ترجمه کتاب هستند.

در نتیجه ایجاد چنین تقاضای دوگانه ای از دو گروه اساتید و دانشجویان، به طور طبیعی عرضه محصول مورد نیاز در بازار – صرف نظر از مکانیزم تولید آن- نیز رخ خواهد داد؛ عرضه ای که می توان آن را «علم نیابتی» نامید.

در نهایت چنین استدلال می شود که تحلیل ساختاری در این پژوهش علاوه بر ساختارهای عینی، به سطح ساختارهای ذهنی و فرهنگی، آنجا که به تعریف مفهومِ اخلاق مربوط می شود نیز راجع است.

به بیان دیگر، تعریفِ فرایند فسادآور گفته شده در بالا، به عنوان یک امر غیراخلاقی، در عمل چندان مورد توافق کنشگران مختلف در جامعه ایران نیز نیست. به بیان دیگر، ساختارهای ذهنی و فرهنگی نیز در تعریف دو گانه «امر اخلاقی و امر غیراخلاقی» دچار شکاف و چندگانگی هستند؛ به نحوی که حتی مدیران، مسوولان و سیاستگذرانی که خود آلوده به فرایند فاسد بالا، گاه متقاضیِ «بازارِ تولید محصولِ فاسد علمی» نیز بوده اند، حداقل بخشهایی از چنین فرایندی را اساساً غیراخلاقی نمی دانند.

از نظر این پژوهشگر مطالعات جامعه شناسی فرهنگی گواه این امر، مشاهده مستمر این واقعیت در سطوح اداری و دستگاه های اجرایی کشور از یک سو و عدم مقابله جدی عوامل فسادزا در این زمینه است.